Есімдік зат есім, сын есім және сан есімнің орнына жүретін сөз табы. Есімдік басқа сөз табынан мағына жағынан да, тұлғалық жағынан да ажырайды. Есімдіктер абстракті «ол –инженер.» және субстантивті түрде болады.Субстантивті есімдіктер және –мен- есімдігінен басқасы көптік жалғауды қабылдайды.Мысалы: сен+дер, не+лер т.б. Бірақ мен+дер болып айтылмайды. Субстантивті есімдіктердің көпшілігі тәуелденеді, септеледі, жіктеледі. Егер есімдік нағыз сын есім мағынасында (атрибуттық есімдік) жұмсалып тұрса, онда ол ешбір жалғауды қабылдамайды.Мысалы: « Ол қыз бүгін келмеді.»
(Местоимение –это часть речи, указывающая на предметы, лица, признаки, количество и способны заменить собой любое слово из именных частей речи. Местоимение по значению и по способу образования отличаются от других частей речи. Местоимения бывают абстрактные и субстантивированные. Все местоимения кроме субстантивированных местоимений и местоимения –мен- могут принимать окончания множественности. Большинство субстантивированных местоимений могут принимать окончания притяжательности, окончания падежей и личные окончания. Если местоимение применяется как имя прилагательное (атрибутивное местоимение), то к нему не присоединяются какие-либо окончания).
Есімдіктердің семантикалық жіктемесі (Семантические признаки местоимения)
Тұлғасына қарай (по способу образования)
1. Негізгі (Непроизводные) Мысалы: мен, сен, кім
2. Туынды (Производные) Мысалы: біреу, барлық т.б.
Құрамына қарай (по составу)
1. Дара (Простые) Мысалы: ол, анау, сонау, қанша
2. Күрделі (Сложные) Мысалы: бір+неше, кей+біреу, еш+кім, әр+бір, бірде-бір, кімде-кім
Мағынасына қарай (по значению)
1. Жіктеу есімдігі
(Личные местоимения)
мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар (я, ты, вы, он, мы, вы, они)
Сұрақтары: кім? кімдер? (кто?)
не? нелер? (что?)
Белгілі бір жақ түрінде қолданылады. (Находится в одном из лиц -1,2,3 л)
Бірінші, екінші жақ үнемі адаммен байланысты болады. Үшінші жақ адамнан басқа да заттармен байланысты болады. Негізінен барлық жалғауды қабылдайды. Тәуелденгенде –нікі-дікі-тікі жұрн. қосылады.
мен – ме+нікі, сен – се+нікі, біз- біз+дікі, олар – олар+дікі т.б. Сөйлемде барлық сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады. Жіктік жалғау сөйлемде түсіп қалуы мүмкін, оның мағынасы жіктік жалғау арқылы беріледі.
(1 и 2 лица относятся только к человеку. А 3 лицо помимо человека относится и к другим предметам. В основном принимают все окончания. При образовании форм притяжательности к личным местоимениям прибавляются суффиксы –нікі-дікі-тікі. В предложении могут быть любым членом предложения. Личные местоимения в предложении могут опускаться, их значение передается с помощью личных окончаний Мен инженер+мін. Инженер+мін ).
2. Сілтеу есімдігі
(Указательные местоимения)
бұл, осы, сонау,ол, мына, анау, әне, міне, мінеки т.б. (это, этот, тот и т.д)
Сұрақтары: қай? қайсы? (который?)
Мезгеу, нұсқау және көрсету мағыналарында қолданылады. Сілтеу есімдік сын есім мағынасында (атрибуттық) еш жалғау қабылдамайды. Заттық мағынада (субстантивтік) есімдік барлық жалғауды қабылдайды. Түбір тұлғаға –дай-дей – жұрнақтары жалғанып, туынды тұлға жасалады. /мына+дай, сон+дай/.
Көбіне анықтауыш қызметін атқарады. /Бұл кісі – менімен таныс кісі./
(Указывает на положение объекта в пространстве и времени. В значении прилагательного указательные местоимения не принимают никаких окончаний. В значении существительного принимают все окончания. При помощи суффиксов -дай-дей образуются другие формы указательных местоимений.
В предложении в основном выполняют роль определения)
3. Сұрау есімдігі (Вопросительные местоимения)
кім? не? неше? қай? қандай?
қанша? қалай? қашан?
Жауап алу мақсаты мен сұрау мағынасында қойылады. Сөйлемде барлық сөйлем мүшесі қызметін атқарады.Кейбір сұрау есімдігі қосарланып келеді. /неше-неше? қай-қайсы?/ (Вопросительные местоимения применяются с целью получения ответа. В предложении выполняют роль всех членов предложений. Некоторые местоимения используются повторением).
4. Өздік есімдігі
(Возвратное местоимение)
өз, өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз
Сұрағы: кім?
Өздік есімдігіне -өз- деген бір ғана сөз жатады. Басқа сөздермен тіркесіп келіп, иемдену мағынасын білдіреді. Мысалы: өз үй+ім, өз жұмыс+ың
Көбіне тәуелдік түрде қолданылады. Септік , жіктік жалғаулары тәуелдік жалғауынан кейін жалғанады. Көптік жалғау тәуелдік жалғаудың алдынан жалғанады
Мысалы: өз+ім+нің, өз+ім+мін , өз+дер+ің. Өз есімдігі қосарланып та жұмсалады. Мысалы: өзімен-өзі, өзді-өзі. Өз есімдігі сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады.
(Возвратное местоимение представляет собой одно слово -өз-. В сочетании с другими словами образует форму притяжательности. В основном применяется в притяжательной форме. Падежные и личные окончания прибавляются после притяжательных окончаний. Окончания множественности находятся перед притяжательными окончаниями. Могут быть и удвоенные возвратные местоимения. В предложении выполняют роль всех членов предложений)
5. Белгісіздік есімдігі
(Неопределенные местоимения)
бір, біреу, бірдеңе, бірнеше, кейбір, біреу-міреу, қайбір, қайсыбір, әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай, әрдайым, әрқашан, әлдекім, әлдене, әрнеше, әрқалай, әлдеқашан т.б.
Сұрақтары: кім? не? қанша? қашан?
қалай? қай? т.б.
Затты, сындық белгіні, сан-мөлшерді жорамалдап көрсетеді. Түбір тұлғада да, туынды тұлғада да болады. Мысалы: бір – бір+еу, әр — әр+кім, әлде — әлде+не т.б.
Жіктеу, сұрау есімдіктерден және басқа сөз таптарынан /сан е,сын е, үстеу/ пайда бола алады. Көбісі септік және көптік жалғауларын қабылдайды.
Сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады.
(Несут признаки неопределенности предметов, их количества, качества. Бывают производные и непроизводные местоимения. Могут образоваться от личных, вопросительных местоимений или от других частей речи /числ,прилаг, нареч/. В основном образуют формы множественности и падежные формы. В предложении выполняют роль всех членов предложений)