ЗАТ ЕСІМ (Имя существительное)

Зат есім – бір заттың, нәрсенің, құбылыстың, оқиғаның атын білдіретін сөз. Зат есім -кім?-не?-кімдер?
-нелер? деген сұрақтарға, тәуелдік жалғауларының -кімің? -нең? -кімі? -несі? деген сұрақтарына және септік жалғауларының сұрақтарына жауап береді.
Кім? деген сұрақ тек адамға қатысты қойылады. Не? деген сұрақ басқа атаулардың барлығына қойылады.
(Имя существительное – обозначает название какого-либо предмета, явления. Отвечает на вопросы -кто? -что?, также на вопросы притяжательности и падежей. Вопрос –кто? применяется только по отношению к человеку, а вопрос -что? задается ко всем другим названиям и именам).

Зат есімнің лексикалық-семантикалық қатары
(Лексико-семантические разряды существительного)
1. Нақтылы (деректі) зат есім – көзге көрінетін, денеге сезілетін деректі зат атауы.

(Конкретные имена существительные – название отдельных ощущаемых, видимых предметов).
Мысалы: мектеп, әріп, қала, Азамат, үй, қоян т.б.
2. Жалпылық (дерексіз) зат есім – көзге көрінбейтін, денеге сезілмейтін, тек ойша топшылап айтылатын   заттар атауы. ( Абстрактные имена – отвлеченные понятия).

Мысалы:намыс,әдет,егемендік, мінез т.б.

3. Жалпы зат есім – бірыңғай заттардың, нәрселердің жалпылама атауы.
(Нарицательные имена – общее название каких-либо предметов).
Мысалы: кітап, қалам, қоян, есік, шаш, қол, доп т.б.

4. Жалқы зат есім – адамның аты-жөні, бірыңғай заттың дараланған жеке атауы. Жалқы есімдер бас  әріппен басталып жазылады. Мемлекеттік жоғары қызмет бабы, құрмет тақтарының аттары жалқы есімге   жатып, барлық сөзі бас әріппен жазылады. Жалпы қызмет бабының аттары мен жай атақтың алғашқы сөзі ғана бас әріппен жазылады.

(Собственные имена – имена людей,отдельные названия общих наименований предметов.

Собственные имена пишутся с заглавной буквы. Названия высших государственных должностей  относятся к собственным именам и все слова в их составе пишутся с заглавной буквы. В названиях  общих должностей и в званиях с заглавной буквы пишутся только первые слова).

Мысалы: Абай, Құлагер, Еңбек Ері, Оқу министрі, Ғылым академиясы т.б.  Есте сақта. (Запомни).

Күрделі есім құрамындағы анықтауыш екінші сөз болып келсе, онда ол кіші әріппен жазылады.

(Определение, находящееся в составном имени на втором месте, пишется с маленькой буквы).
Мысалы: Баян сұлу, Ақан сері (бірақ, Ақсақ Темір, Жаяу Муса) т.б.

5. Жанды зат есім – тек адамға байланысты атаулар.
(Одушевленные имена – к ним относятся существительные, обозначающие людей).

6. Жансыз зат есім – адамдар атауынан басқа барлық заттың атауы.
(Неодушевленные имена – все прочие названия предметов, кроме людей.

7. Заттық зат есім – заттық ұғымның атауы. (Вещественные имена – названия веществ).

Мысалы: көмір, сүт, үн, мұнай т.б.

8. Жинақтау зат есім – бірыңғай заттардың жалпы атауы. (Собирательные имена – названия совокупных  однородных веществ). Мысалы: жастық, жан-жануар, туыс-бауыр т.б.

Зат есімнің семантикалық жіктемесі (Семантические признаки существительного)

I . Мағынасына қарай  (По значению)
1. Жалпы (Нарицательные)бала, адам, мектеп
2. Жалқы (Собственные) Марат, Алматы, Есіл

II. Тұлғасына қарай  (По способу образования)
1. Негізгі (Непроизводные)ел, жер, от, үй, су
2. Туынды (Производные) білім, оқушы, балалық

III. Құрамына қарай  (По составу)
1. Дара (Простые)тарақ, ауыл, үстел, оқулық
2. Күрделі (Сложные
а) біріккен (сращенно-слитные) белбеу, Ақсу, орынбасар
ә) қосарлы (парные)ата-ана, ел-жұрт, аяқ киім,
б) тіркесті (словосочетания)сары май, ҚазМУ, см
в) қысқарған (сложносокращенные)

Зат есімнің морфологиялық белгілері
(Морфологические признаки существительного)
Зат есімнің морфологиялық белгілеріне оның тұлғасы мен қосымшалары жатады.
Тұлғалық құрамы бойынша негізгі түбірлі зат есім және туынды түбірлі зат есім болады.
(К морфологическим признакам существительного относятся его форма и аффиксы. По морфологическому способу образованию бывают непроизводные существительные и производные существительные).
Мысалы: Негізгі – ел, жер, су, от, қала, бала т.б. Туынды – бала+лық, біл+ім, айт+ыс, мал+шы т.б.
Бұларды жалаң зат есім дейді. (Их называют простые имена существительные).
Күрделі зат есімдер – екі не одан да көп түбірден құралған туынды зат есімдер.
(Сложные имена существительные – производные имена, состоящие из двух и более корней).
1. Біріккен зат есім (сложные) – қара+қат, бел+беу, қол+ғанат, шек+ара, бәйтерек т.б.
2. Қосарланған зат есім (парные)– ата-ана, бала-шаға, ұрыс-керіс, ел-жұрт, тамыр-таныс т.б.
3. Тіркескен зат есім(составные)– аяқ киім, ауыл шаруашылығы, сары май, күн тәртібі т.б.
4. Қысқарған зат есім (сокращенные) – ҚР, ҚазМИ, АҚШ, пединститут, әуежай, саяжай, атком т.б.

Зат есім тудыратын жұрнақтар (Суффиксы, образующие имя существительное)

Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар
(Суффиксы, образующие существительные от имен) — -шы-ші-
-лық-лік-
-дық-дік-
-тық-тік-
-шылық-шілік-
-шақ-шек-
-ша-ше-
-лас-лес-
-дас-дес-
-тас-тес
-стан-хана-
Пример:
қой+шы, әдебиет+ші
бала+лық, кісі+лік
аз+дық, жеңіл+дік
дос+тық, көп+тік
жұрт+шылық, кем+шілік
мон+шақ, түйме+шек
маңдай+ша, күл+ше
ұя+лас, пікір+лес
жол+дас, күн+дес
табақ+тас, әріп+тес
Қазақ+стан, дәрі+хана