СӨЙЛЕМ (Предложение)
Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері
(Типы предложений по цели высказывания)
1. Хабарлы сөйлем (Повествовательные предложение) – хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында
айтылады. Сөйлем соңында нүкте қойылады.(Целью повествовательного предложения является сообщение о событиях или явлениях действительности. Показатель – интонация повествования, в конце предложения ставится точка). Мысалы: Бүгін мен ерте ояндым. Білім –биліктің басында.
2. Сұраулы сөйлем (Вопросительные предложения) – бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылады.Ерекшелігі – сұрақ интонациясы, сұраулы есімдіктер, сұраулы демеуліктер, кейбір модаль сөздер.Сөйлем соңына сұрау (?) белгісі қойылады. (Целью вопросительного предложения является стремление узнать что-либо от собеседника, получить информацию. Показатель – вопросительная интонация, вопросительные местоимения, вопросительные частицы, некоторые модальные слова. В конце предложения ставится вопросительный знак).
Жасалу жолдары: 1. сұрау есімдіктері арқылы – кім? не? қанша? қандай? т.б.
2. сұраулық шылаулар арқылы – ма-ме-ба-бе-па-пе-ше – т.б.
3. оқшау, көмекші сөздер арқылы — ә, иә, сірә, қайтеді, шығар т.б.
Мысалы: Сен бүгін келесің бе? Ол кеше барды ғой ә? Оған өлең ұнады білем, сірә?
3. Бұйрықты сөйлем (Побудительные предложения) – бұйыру, тілек-өтініш ету мақсатында айтылады. Сөйлем соңына леп белгісі (!) қойылады.(Целью побудительных предложений является выражение волеизъявления, побуждение к действию –приказ, просьба, призыв, совет, запрет, внушение…
Показатель – повышенный тон и напряженность интонации, сказуемое в форме 2 лица, сказуемое в форме повелительного наклонения с аффиксами –шы-ші – для выражения просьбы, пожелания, извинения, сказуемое в форме желательного наклонения для выражения призыва, клича, наличие обращения. В конце предложения ставится восклицательный знак).
Жасалу жолдары: 1. баяндауышы 2 жақтағы бұйрық рай арқылы.
2. баяндауышта –шы-ші- жұрнақтары байқалады.
3. баяндауышы қалау рай арқылы.
Мысалы: Тыныш отыр! Сен айтпа! Келші, қалқам, менің қасыма отыршы! Жіберіңдер, түсіріңдер!
4. Лепті сөйлем (Восклицательные предложения) – сөйлеушінің көңіл-күйін (қуану, ренжу, өкіну т.б.) білдіру мақсатында айтылады. Сөйлем соңында нүкте немесе (көтеріңкі интонациямен айтылса) леп белгісі қойылады. (Восклицательные предложения имеют эмоциональную окраску. Показатель – более высокий тон интонации, наличие междометий, наличие усилительных частиц, наличие слов, использующихся в роли усилительных частиц, не имеет специальных знаков препинания, преимущественно используется восклицательный знак).
Жасалу жолдары: 1. одағай сөздері арқылы – қап, әттеген-ай, пай-пай т.б.
2. күшейткіш мәнді сөздер арқылы – не деген, не еткен, қандай, шіркін,ғажап, қалай
3. демеулік шылаулар арқылы – ау – ақ – ай т.б.
4. интонация арқылы.
Мысалы: Қап, мынау жығылды-ау! Пай-пай, қалай шырқайды! Ә, сені ме, бәлем!