ҚОС СӨЗДЕР Түбір сөздердің қосарланып айтылуынан жасалған күрделі сөздің түрі —қос сөз деп аталады. Қос сөздердің тілімізде алатын орны aca үлкен. Олар, негізінен, екі сөзді бірге қосақтау, бір сөзді қайталау арқылы, я оның бір буынын қабаттастыру арқылы жасалады. Қос сөздердің мағыналық ерекшеліктері мынадай топтарға белінеді: 1. Кейбір қос сөздер дара мағыналы сездерден құралып, жинақтық я …
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР Тіліміздегі сөздердің белгілі бір тобы қысқарған сөздер. Сөздердің қысқарып барып бірігу жолы орыс тілінің әсерінен келіп дами түсті. Орыс тілінің де, соған орай казақ тілінін де сөйлеу, жазу дағдысында жиі қолданылатын суреттеме атауларды қысқартып айту және қысқартып жазу — дәстүрге айналды. Осының нәтижесінде, қысқарған сөздер әдеби тілде жаңадан сөз тудырудың белгілі бір тәсілі …
ҚОСЫМШАЛАР Жеке тұрғанда мағынасы жоқ, түбір сөзге жалғанып, сөздің лексикалық мағынасын өзгертетін, сөздің грамматикалық мағынасын түрлендіретін сөз бөлшегі қосымша деп аталады. Қосымшаларда, біріншіден, лексикалық мағына болмайды, екіншіден, сөзден бөлек қолданылмайды, үшіншіден, қосымшалардың дыбыстық варианттары болады. Мысалы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер. Қосымшалардың көпшілігі дыбыстық жағына өзгергіш, түрленгіш келеді, демек, қосылатын сөздердегі дауысты және дауыссыз …
ЖҰРНАҚТАР Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі — екі басқа сөз. Жұрнақтардың қызметтері де, мағыналары да біркелкі емес, әр түрлі. Кейбір жүрнақтар түбір сөздің мағынасын өзгерткенімен, сол сөзді басқа бір грамматикалық категорияға ауыстырып жібермейді. …
ЖАЛҒАУЛАР Жалғаулар түбірге жаңа мағына үстемдейді. Олар өздері жалғанған сөзді сөйлемдегі басқа сөздермен жалғастырып, байланыстырады. Мысалы: Шұғалар өлеңдерін тоқтатып, арқаннан mycmi –лар -дер көптік мағынаны, -i меншіктілік мағынаны білдіретін жалғау, -н -нан объектіні білдіретін жалғаулар, олар сөз бен сөзді байланыстырып тұр. Жалғаулар түбір сөзге де, туынды сөзге де жалғана береді. Казақ тілінде төрт түрлі жалғау …
ЖАЙ СЕПТЕУ MEH ТӘУЕЛДІК СЕПТЕУ Жай септеу деп септік жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал, тәуелді септеу деп септік жалғауларының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Септік жалғауы үндестік заңына бағынып жалғанады. Сондықтан, әрбір септік жалғаудың бірнеше дыбыстық …
КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАР Көптік мағына қазақ тілінде үш түрлі жолмен, тәсілмен, жасалады. 1.Лексикалық тәсіл көптік ұғымды жеке сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіреді. Мысалы: cy, cym, copna, қымыз, ұн, құм, тұз, жүн; қазақ, орыс, mamap, қытай; шіркей, қой, мата, шөп; 2.Синтаксистік тәсіл көптік мағынаны сөз тіркестері арқылы білдіреді. Мысалы бес кісі, жеті дәптер, елу орындық, …
ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУЛАР Иеленуші жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін жалғау тәуелдік жалғау деп аталады. Тәуелдік жалғаудағы сөз ілік жалғаулы сөзбен байланысты болады. Мысалы: менің кітаб-ым, менің шеше-м, сенің жолдас-ың. Тәуелдік жалғауы бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретіндіктен, негізінде, зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, заттанатын …
ТӘУЕЛДІ ЖАЛҒАУДЫҢ ҚОСЫМШАЛАРЫ Сөздің соңғы дыбысы I жақ II жақ III жақ Дауысты дыбыс болса одан кейін -м -н, (-ңыз, -ңіз) -сы, +сі Дауыссыз дыбыс болса, одан кейін -ым, -ім -ың, -ім -ы, -і (-ыңыз, -іңіз) Тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары жіктеу есімдіктерінің жақтауына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым, сенің қаламың, сіздің қаламыңыз, оның қаламы. …
ЖІКТІК ЖАЛҒАУЛАР Жіктік жалғауы — қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жагынан қиыстырып түрады. Мысалы: Мен оқушымын. Сіз оқушысыз. Біз келеміз. Ол келеді. Жіктік жалғауы есім сөзге де, етістікке де жалғанады. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Қазақ тіліндегі сөздер төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі: бірінші — …