4.4. Дизель отындары

Дизель деп аталатын, сызудан тiтанатын ішкі жану қоззалт-қыштарында терт тактілі жiмыс процесі iшқыннан тiтанатын қоззалтқыштарза қаразанда, едәуір басқаша жiреді. Дизель қоззалтқышында алзашқы екі тактіде таза ауа сорылады және қысылады. Ауаныс температурасы қысу қоззалысыныс со-сында 550-650 °С-қа жетеді, ал қысым 4 МПа-за дейін еседі. Қысу қоззалысыныс сосында, сызылзан және қыззан ауаза белгілі бір уақытта жозары қысыммен отын порциясы бiркіледі. Отынныс майда тамшылары бу қалыпқа келеді де, ауада тарайды. Аз уақыт еткеннен кейін отын езінен-езі тiтанады және толық жанады. Бастапқы бiрку мен отынныс тiтану уақытыныс арасын езінен-езі тiтануды тоқтату кезесі деп атайды. Қазіргі тез жiретін қоззалтқыштарда бiл кезес 0,002 с-тан кеп болмайды. Отынныс жануы нәтижесінде газ қысымы 6-10 МПа-за жетеді. Қоззалтқыштыс жай, нормалды жiмысын қамтамасыз ету iшін газдар қысымыныс кетерілу жылдамдызыныс мәні зор. Тәжірибеден белгілісі — бiл 0,5 МПа, иінді білікті 1 °С бiрзанда, жылдамдық жозары бол-мауы керек. Әйтпесе, қоззалтқыштыс жiмысы «қатас», под-шипниктерге тiсетін кiш ете жозары болады. Тарсылдыс пайда болуы және қоззалтқыштыс катас жiмысы езінен-езі тiтануды тоқтату кезесініс кептігімен байланысты. Бiл кезес кеп болзан сайын, қоззалтқыш цилиндріне тiсетін отын мелшері кебейе-ді. Осыныс нәтижесінде отынныс кеп мелшерініс тiтануы жанудыс қопарылыс тiріне алып кеп созады және газдардыс қысымы секірмелі тiрде еседі. Сосзы екі тактіде: іс-қимыл және пайдаланылзан газдардыс шызуы — газдар келемініс есуі және қоззалтқыш цилиндрініс жану енімдерінен босауы орын алады. Дизель қоззалтқыштары — экономикалық жазынан ес тиімді жылу қоззалтқышы, оларда отын шызыны аз және ПӘК-і карбюратор қоззалтқыштарына қаразанда жозары. Ди-зельдер тракторларда, тепловоздарда, тесіз және езен кемеле-рінде, ауыр жiк автомобильдерінде және автобустарда, ауыс-тырмалы электрстансаларында орналасқан.
Сала ендірісі жердегі және судазы техникалардыс тез жiру-ші дизельдері және газтурбиналы қоззалтқыштары iшін.

Л (жаззы), 3 (қысқы), А (арктикалық) және орта айналушы және аз айналуіны дизельдер iшін ДТ және ДМ маркалы мотор отынын шызарады. Дизель отындары мiнайдыс орта дистиллятты 180-360 °С аралызында айдалатын фракцияларынан, каталитикалық крекингтіс және гидрокрекингтіс жесіл фракцияларынан тiрады. Қазіргі кезде, сосзы қайнау температурасы 380-400 °С-тық отындар сыналып, қолданылуза жіберілуде, дизель отындарыныс сiрамына кокстеу мен термиялық крекингтіс асылдандырылзан газойлдерін пайдалану да — алда тiрзан мәселе.
Дизель отындарыныс пайдаланылуындазы негізгі сипатта-мазатiтану, фракциялық қiрам, тiтқырлыс, кокстену, от алу, лайлану, қату температурасы, шайырлы және коррозиялық активті қосылыстар мелшері кіреді.
Дизель отындарын ес масызды пайдалану қасиетініс бірі олардыс тез оталып, жай жануы, бiл қысымныс біртіндеп кетерілуін және қоззалтқыштыс тарсылсыз, жiмсақ жiмыс істеуін қамтамасыз етеді. Отындардыс оталу қасиеті олардыс химиялық және фракциялыс қiрамына байланысты. Бiл, бірінші кезекте, отын компоненттерініс оталу температура-сымен байланысты болса керек. Мысалы, арендердіс оталу температурасыныс ете жозары екендігі (500-600 °С) белгілі. Сондықтан, ароматикалық кемірсутегініс кеп енімдері дизель отыныболаалмайды. Керісінше, алкандарзаестеменгіоталутем-пературасы сипатты және парафинді мiнайлардан дайындалзан дизель отындары жақсы пайдалану қасиетін керсетеді.
Кемірсутектер мен отындардыс оталу қасиетін базалауды бензиндердіс детонациялық тiрастылызы сияқты лаборато-риялық сынақ қондырзыларында эталонды отындармен салыс-тыру әдісімен немесе химиялық қiрамы арқылы анықтайды. Ес кеп қолданылатын әдіс цетан саны арқылы базалау болып саналады. Цетан саны деп процентпен алынзан цетанныс (ке-леммен) С16Н34 (гексадекан) а-метилнафталинмен қоспасын-дазы стандартты жаздайды салыстырзанда оталу жазынан сынаушы отынза эквивалентті мелшерін атайды. Гексадекан цетан санын 100-ге, а-метилнафталинніс санын — 0-ге тес деп алады. Цетан санын бір цилиндрлі стандартты дизель басты қондырзыда тiтанудыс бірдей болу әдісімен анықтайды. Дизель отындарыныс цетан саны 40-50 аралызында нормаланады.
Цетан саны тек оталу қасиетін сипаттап қоймай, ол ди-зель отыныныс кейбір темендегідей пайдалану сапасын да керсетеді: дизель отыныныс цетан саны жозары болзан сайын, оныс іске қосылу қасиеті жозары, оталуды баяулату кезесі аз, отын толыс жанады, пайдаланылзан газдыс тiтіндеуі және жану камерасы мен форсункаларда отынныс кiйеленуі аз. Ес теменгі цетан саны арендерге, әсіресе, қоссасиналыларза тән. Сасинаалкандар және қоссақиналы алкандар аралық орында болады. Ес кеп цетан саны нормалды қiрылымды алкандарза тән. Алкан молекулаларыныс тармақталуы цетан санын кеп темендетеді. Кемірсутек молекуласына қос байланыс енгізу де цетан санын темендетеді.
Жылдам жiруші дизельдер iшін дизель отындарыныс ете масызды қасиеттеріне олардыс фракциялық сiрамы, тiт-қырлық, қату температурасы, кокстену, кiкірт мелшері, қышқылдыс, су мен механикалыс соспалардыс мелшері жатады.
Қолдану жаздайына байланысты шызарылып жiрген дизель отыныныс iш маркасыныс да сату температурасы: жаззынікі (Л) теріс 5-тен жозары болмауы, теріс 35 пен теріс 45 С аралызында, қысқынікі (3) теріс 55 °С-тан, арктикалық (А) мар-каларында теріс 60 С-тан жозары болмауы қажет. Қысқы арктикалық дизель отындары жалпы ендіру келімініс 30% -ын қiрайды. Оларды карбамидпен парафиннен айырылзан және сiйыс парафиндерді адсорбциялау арқылы белуден шыссан фракциялар негізінде жене де жесілденген керосин-газойл фракцияларынан дайындайды.
Дизель отындары сiрамындазы кiкірт мелшері женінен iш тiрге белінеді: I — кiкірттіс массалық iлесі 0,05% -дан кеп емес; II — кiкірттіс массалық iлесі 0,2%-дан кеп емес; III -кiкірттіс массалыс iлесі 0,5% -дан кеп емес.

4.5. Мiнай майлары. Майлар присадкалары

Мiнай майларыныс міндеті — әр тiрлі қоззалушы механизм-дердіс, станоктардыс, қоззалтқыштардыс, машиналардыс қатты беттерініс бір-бірімен iйкелісін азайту және, осыныс нәтижесінде, олардыс тозуын болдырмау. Маймен майлазанда металл беттерініс бір-бірімен iйкелісі тiтқыр сiйық қабат-тарыныс бір-бірімен iйкелісімен алмасады. Май молекулаларымен майланушы металл беті материалыныс бір-біріне жабысу кiші май молекулаларыныс бір-бірімен жабысу кiшінен кеп болзандықтан, металл бетінде майлаушы материалдыс берік қабаты тiзіледі. Мiндай сабаттыс болуы қiрзас iйкелуді болдырмайды, себебі, сiйық май қабаттарыныс арасындазы iйкелу коэффициенті қiрзақ iйкелу коэффициентінен бірнеше он есе темен, сондықтан майды майлаушы есебінде пайдалану нәтижесінде, iйкеліс кiшін жесуге кететін энергетикалық шызын азаяды. Сондай-ақ, майлаушы майлар iйкелуші беттерді салсындатушы міндетін де атқарады.
Мiнаймайлары-сiйыс, жозарысайнаушы, қажетсізқоспа-лардан тазартылзан фракциялар қоспасы. Кеп сатылы синтез жолымен органжкалық қосылыстардан алынзан синтетикалық майлардан айыру iшін мiнай майларын кейде минералды деп те атайды. Мiнайдан алынзан минералды майларды белу әдісіне қарап, дистиллятты, қалдық және қосынды, язни, дис-тиллятты және салдық компоненттерді араластырумен алына-тын майлар деп беледі.
Тазалау әдісіне байланысты майлар былайша белінеді: таза-ланбазан (мiнайды тура айдаудан кейін алынзан), сілтімен, қышқыл сілтімен, қышқыл контактпен, талзамды жене адсорб-циялы тазаланзан, гидрокрекингтен еткен майлар.
Мiнай майларыныс пайдалану шесберіне байланысты, олар-ды майлаушы және арнайы деп беледі. Майлаушы майларды ин-дустрия және мотор майлары, темірді жiқа жазатын станоктық майлар, вакуум, цилиндр, энергетика, трансмиссия, білік, при-бор, гидравлика майлары деп т.с.с. беледі.
Индустрия майлары әр тiрлі ендіріс сiрал-жабдықтарын май-лауза арналзан. Индустрия майларыныс барлық маркаларындазы сан 50 °С кинематикалық тiтқырлық мәнін керсетеді. Индустрия майларыныс негізгі топтарыныс сипаты темендегідей:
1) И сериялы (И-5А, И-8А, И-12А және т.б.) жалпы массатты майларды тігін машиналарын, металл кесетін станоктарды, подшипниктерді, бақылау-елшеу приборларын майлауда пай-д аланады; станок сiрал-жабдықтары мен автоматты желілердіс гидравликалық жiйелерінде жiмысты орындайтын сiйықтық есебінде қолданады; тазы да технологиялық қажет iшін (теріні майлау, пластикалыс қою майлар, косметикалыс кремдер да-йындауда және т.б.); бiл майларда присадкалар жос, олардыс тiтқырлызы 4-5-тен (И-5А) 90-118 (И-100А) мм2/с дейін;
2)Жозарыжылдамдықтымеханизмдерге арналзанмайларды (ИГП-4, ИГП-6 және т.б.) әр тiрлі станок қiрал-жабдықтарын, тісті, тісті және винтті жылжу беттерін майлауда пайдалана-ды; оларда әр тiрлі присадкалар бар (тотызуза қарсы, мiжілуге қарсы, коррозияза қарсы);
3)    Ендіріс қiрал-жабдықтарыныс гидравликалық жiйелері iшінмайлардыстаноктардыс,автоматжiйелерініс,престердіс, редукторлардыс қалыпты жiмыс атқаруын қамтамасыз етуде пайдаланады;
4)    ИРп және ИСп сериялы майларды тісті жылжу және тісті механизмдерді майлау iшін, тазы ИТП сериялы майларды -ауыр жiкті редукторлар мен жылдамдық қораптарын майлау-да пайдаланады;
5)    ИНС ИГНС сериялы майларды базытталзан сырза-нату механизмдерін майлауда пайдаланады;
6)    Л және Т телеграф майымен сеператор майларын ерекше салада қолданады.
Майлаушы майлардыс ете масызды тобын карбюратор, автотрактор, дизель және iшақ қоззалтқыштарыныс мотор майлары қiрайды. Тiтқырлызына байланысты бiл майларды кластарза беледі (4.5-кесте).

4.5-кесте
Қоззалтқыш майларыныс тiтқырлық кластары

Май белгілерінде 100 °С-тазы кинематикалық тўтқырльщ керсетілген, ал қоюланзан майлар iшін екі қатарлы белгілеу беріледі: белінгіште -18°С-тазы тiтқырлық, белгіште 100 °С-тазы тiтқырлық, «3» индексі присадканыс барлызын керсетеді.
Пайдалану қасиеттеріне байланысты мотор майларын топтарза және топшаларза белу кезделген. Майлар топтары мен топшаларын белгілі қоззалтқыштар тiрлерінде пайда-ланады:
А — жылдамдатылзан карбюратор және дизель қоззалтқыш-тарында;
Б, Бх — аз жылдамдатылзан дизель қоззалтсыштарында; В, Вх — орта жылдамдатылзан карбюратор қоззалтқыштарында;
В2 — орта жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында; Г, Г^ — жозары жылдамдатылзан карбюратор қоззалтсыштарында;
Г2 — жозары жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында;
Д — жозары жылдамдатылзан дизель қоззалтқыштарында кiшті iрлеумен ауыр жаздайда жiмыс істейтін;
Е — айналуы аз дизель қоззалтқыштарында кiкірт мелшері жозары ауыр отында жiмыс істейтін, арнайы майлайтын жiйесі бар.